W każdej szkole coraz częściej spotykamy się z uczniami, którzy sprawiają trudności wychowawcze. Przyjęło się, że uczeń trudny to uczeń, który ma trudności. Dlatego musimy pamiętać, że to nie uczniowie są trudni, a jedynie ich zachowania. W wielu przypadkach ich zaburzenia charakterologiczne są reakcją na niewłaściwą sytuację. Trudności często swój początek mają w domu rodzinnym, w którym stosowana jest przemoc, na porządku dziennym są zachowania agresywne – stąd uczniowie powielają ten wzorzec w szkole poprzez niewłaściwe zachowania, ponieważ często chcą zwrócić na siebie uwagę innych. Rodzina jest najważniejszym środowiskiem, które kształtuje dziecko. Od tego w jaki sposób spełnia swoje funkcje wychowawcze, zależy jego rozwój. Pamiętajmy, że uczniowie powielają w relacjach z otoczeniem zachowania, których nauczyły się w rodzinie. Zachowania te stanowiły część roli odgrywanej przez ucznia i pełniły ważne funkcje, pomagały przetrwać. Niestety w innych sytuacjach narażało to ich na niepowodzenie. Większość z nas stara się w swoim zachowaniu dostosować do warunków otoczenia, w jakim aktualnie przebywamy. Z kolei zachowania nieadekwatne nie uwzględniają indywidualnych cech sytuacji, są nieracjonalne, dlatego wydają się obserwującym je osobom dziwne czy nawet szokujące. Zaburzone zachowanie ucznia wywiera wpływ na relację wychowawczą. Każdy nauczyciel jest odpowiedzialny za swoje zachowanie i jako osoba dorosła nie może dać się sprowokować. Niezależnie od problemów, jakie sprawia uczeń, jego zachowanie w klasie zależy w dużym stopniu od umiejętności nauczyciela. Należą do nich: umiejętność przekazania odpowiednich treści programowych w sposób właściwy z punktu widzenia edukacji, a także skuteczność w kontaktach interpersonalnych. Oto podstawowe zachowania, które służą podniesieniu lub obniżeniu autorytetu nauczyciela:
- kontakt wzrokowy,
- tempo mówienia,
- ton wypowiedzi,
- natężenie głosu,
- rytm, płynność i intonacja wypowiedzi,
- postawa i ruchy ciała,
- wykorzystanie przestrzeni.
Kolejnym zagadnieniem jest fakt, że uczeń przeżywający niepowodzenia szkolne jest dla nauczyciela uczniem trudnym. Niepowodzenia uczniów są związane przede wszystkim z ich cechami osobowości i rodzajem stosunków ze środowiskiem. Być może wynika to z postaw rodziców, w których zdają się dominować: małe zainteresowanie sprawami dzieci, nadmierne wymagania wobec nich, brak również kontroli efektów uczenia się dziecka. Rodzic powinien zachęcać dziecko do nauki, a w razie wykrycia trudności szkolnych u dziecka starać się pomóc mu je przezwyciężyć. Uczeń, który napotyka na trudności szkolne i nie ma się do kogo zwrócić o pomoc, zaczyna zniechęcać się do nauki. Szkoła stawia przed uczniami określone wymagania dydaktyczne i wychowawcze, którym niektórzy uczniowie nie są w stanie sprostać. Do przyczyn niepowodzeń szkolnych zaliczyć można:
- przyczyny społeczno – ekonomiczne (np. złe warunki materialne, rozpad rodziny),
- przyczyny pedagogiczne (brak pomocy dydaktycznych, nadmierna liczba uczniów w klasie),
- przyczyny biopsychiczne (zły stan zdrowia, niedorozwój umysłowy, wady fizyczne).
Można wyodrębnić kilka typów uczniów trudnych:
- uczniowie hałaśliwi,
- uczniowie z zaburzeniami uwagi i nadmierną aktywnością ruchową (ADHD),
- bez motywacji,
- odizolowani od grupy z powodu wad wymowy, kalectwa, otyłości,
- osamotnieni, z powodu sytuacji traumatycznych i stresowych (strata bliskiej osoby, przemoc w rodzinie, ofiary nadużyć seksualnych, rozwód rodziców),
- dysleksja – przejawia się w postaci różnorodnych trudności w odniesieniu do różnych form komunikacji językowej, wśród których oprócz trudności z czytaniem występują też problemy z pisaniem i prawidłową pisownią wyrazów,
- uczniowie odmawiający chodzenia do szkoły, wiąże się z tym duża absencja i duże braki w edukacji,
Uczeń trudny to taki, który ma negatywną postawę wobec siebie i szkoły, a w konsekwencji stracił motywację do uczenia. Nauczyciel odniesie sukces, jeśli będzie dążyć do wytworzenia pozytywnych relacji interpersonalnych, które najbardziej sprzyjają uczeniu się. Motywacja jest wrodzona i trzeba ją wyzwalać, dlatego nauczyciel powinien wykazywać troskę w stosunku do uczniów. Nauczyciel powinien nauczyć uczniów jak ich myślenie wpływa na ich nastrój i motywację oraz powinien nauczyć ich jak nad tymi myślami panować. Zachęcać do podejmowania ryzyka w trakcie uczenia się, aby powstrzymać jakiekolwiek negatywne skutki doświadczeń szkolnych. Aby wzmocnić u uczniów motywację należy skłonić ich do tego, aby osobiście i aktywnie zaangażowali się w naukę, jednocześnie pozwalając im na własny wybór. Motywacja uczniów zwiększa się, gdy postrzegają oni zadanie jako bezpośrednio lub pośrednio związane ze swoimi zainteresowaniami lub własnymi potrzebami. Najważniejsze zadanie dla nauczyciela to poznanie każdego ucznia, jego indywidualnych potrzeb i jego zainteresowań. W tej sytuacji nauczyciel z osoby kontrolującej musi stać się osobą, która motywuje i wspiera w podejmowanych zadaniach. Ponadto należy pomóc uczniom doceniać samych siebie i cenić naukę. Ważne jest, aby dopasować ogólne cele nauczania do indywidualnych uczniowskich zainteresowań. Nauczyciele powinni nauczyć uczniów kontrolować swoje uczucia, i przekonać ich, że negatywne myśli wywołują negatywne uczucia.
Można powiedzieć, że nauczyciele, którzy pracują z uczniami przejawiającymi zaburzenia zachowania, są poddani ogromnej presji, mogą przeżywać silny stres. Zaskakujące, czasem gwałtowne, a nawet niebezpieczne zachowania mogą wyzwalać w nich trudne uczucia, a zarazem uruchamiać reakcje obronne.
Praca wychowawcza nauczyciela jest trudna i nie przynosi natychmiastowych efektów. Niestety nikt nie ma gotowych recept jak postępować z uczniami trudnymi. Wiadomo jednak, że cierpliwość i chęć poznania ucznia trudnego w podjętych działaniach przyniosą końcowe rezultaty.
Bibliografia:
- B. McCombs: „Uczeń trudny: jak skłonić go do nauki”. Warszawa 1997.
- J. Elliot: „Dzieci i młodzież w kłopocie”. Warszawa 2000.
- A. Karasowska: „Jak wychowywać i uczyć dzieci z zaburzeniami zachowania”. Warszawa 2006.
- E. Jakubowicz: Nie ma trudnych uczniów. „Psychologia w Szkole” 2010 nr 3, s. 64-70.
